analyse van een ongetrouwde machine

Suikerklontjes in een vogelkooi. Een koortsthermometer steekt tussen de klontjes om de temperatuur van de suiker te meten. De schelp van een inktvis steekt tussen de tralies. De titel van deze assemblage: Why Not Sneeze, Rose Sélavy? Wie de kooi optilt komt erachter dat de suikerklontjes niet van suiker zijn. De kooi is loodzwaar. De 152 klontjes zijn van marmer. Niet zichtbaar op deze foto zijn 2 porseleinen witte bordjes, tussen de marmerblokjes. Duchamp, de maker van deze assemblage (zelf noemde hij het een 'assisted readymade') geldt als de vader van de conceptuele kunst. Hij wilde kunst verlossen van wat hij 'the retinal' noemde. Zijn objecten en assemblages werpen doelbewust drempels op tegen gedachtenloze consumptie. Ze zitten vol met kunstgrepen. Duchamps kunst is gekunsteld. Zijn kunst is voedsel voor het denken.


Om te beginnen met het decoderen van de assemblage Why not sneeze?, is het handig een een idee te hebben van het soort humor van Duchamp. Hij hield ervan de dubbelzinnigheden van taal te exploreren. De schrijver Raymond Roussel was zijn voorbeeld. Omdat taal een grote rol speelt in het werk van Duchamp is er veel voor te zeggen om Why not sneeze te benaderen als een hermetisch gedicht.


Opvallend is al meteen het eerste deel van de titel: Why not sneeze? Dat is een merkwaardige vraag want hij suggereert dat niesen een handeling uit vrije wil is. Geest en lichaam worden hier tegen elkaar uitgespeeld. Rrose Sélavy is het androgyne alter ego van Duchamp. Rrose verwijst naar Eros, de god van de liefde. Rrose Sélavy, op zijn Frans, Eros, c'est la vie, betekent: Eros, dat is het leven. (Duchamp bedacht de dubbele R naar analogie van de dubbele L in Lloyd).


De koortsthermometer die uit de kooi steekt, is een schakel die de koorts van de verkoudheid met de liefdeskoorts verbindt. De thermometer steekt tussen koele marmerblokjes. Hiermee wordt schijnbaar de spot met de liefdeskoorts gedreven. Marmer is het klassieke materiaal waar beelden van gemaakt worden. Het lijkt erop dat het beeld van de schoonheid bij uitstek, het beeld van de liefdesgodin Aphrodite, in blokjes is gehakt. Zoals het naakt dat de trap afdaalt in Nude, descending a staircase, ook aan stukken gehakt is. De enige overgebleven proporties van de liefdesgodin in Why not sneeze? zijn niet haar zichtbare schoonheid maar koelheid en zwaarte. De koelheid van het marmer suggereert frigiditeit. De kille precisie waarmee het beeld tot blokjes is gehakt suggereert sadisme.


Behalve met de tegenstelling heet-koel speelt Duchamp met de tegenstelling zwaar-licht. Dat doet hij op verschillende manieren. De marmerblokjes lijken op suikerklontjes, maar zijn, in tegenstelling tot suiker, zwaar (en lossen niet op in thee). De schelp van de inktvis drijft op water en lijkt te verwijzen naar de geboorte van Aphrodite die volgens de mythe geboren werd uit het schuim van de zee. De schelp van de inktvis wordt ook wel zeeschuim genoemd. Het element kwik, aanwezig in de kwikthermometer, is zwaarder dan marmer. Marmer drijft op kwik. Ook dat is, net als de bedriegelijk zware suikerklontjes, een paradox. Kwik als vloeibaar metaal is sowieso een paradoxaal element. Goud en zilver lossen er in op. De ontbrekende vogel verwijst naar het lichtste element in de kooi, lucht, waar de vogel op kan vliegen.

Sugar, betekent in het Engels behalve suiker ook schatje. De klontjes verwijzen dus op verschillende manieren naar een vrouw. 1. Aphrodite. 2. een geliefde. Suikerklontjes lijken lichamelijke liefde te suggereren, denk aan de uitdrukking 'uit de suikerpot gesnoept hebben', een eufemisme voor seks. Aphrodite is niet voor niets de godin van de seksualiteit.

Een suikerklontje is een afgepaste hoeveelheid. Dat doet vermoeden dat het om een afgepaste vorm van liefde gaat, misschien liefde tegen betaling. Het feit dat de suikerklontjes koele marmerklontjes zijn versterkt dat vermoeden.

De kwikthermometer kan behalve naar de koortsige lusten ook ironisch verwijzen naar de koorts van venerische ziekten. Kwik was vanouds het geneesmiddel tegen syfilis. Dat is dubbel ironisch. Op de marmerblokjes is gestempeld: made in France. Syfilis werd ook wel de Franse ziekte genoemd.


De inktvisschelp is trouwens letterlijk op zijn plaats in de vogelkooi, deze schelpen werden als voer gebruikt in kanariekooien.

Een zingende kanarie, waar de kooi naar verwijst, lijkt ook een zinspeling op seks. ('voor het zingen de kerk uit') Maar er is nog een betekenis. De kanarie in de kooi werd gebruikt door mijnwerkers als gasdetector (voor o.a. koolmonoxide en methaan). Behalve de kwikthermometer, die als meetinstrument in het inwendige van de mens wordt gebracht, verwijst de kooi zelf dus, als niet-gecalibreerd meetinstrument (van 'een dodelijke dosis mijngas voor een een kanarie')ⁱ, naar het inwendige van de aarde. En naar ondergronds onzichtbaar, dodelijk gevaar. Steenkool is een brandstof net als suiker. Daarmee wordt een parallel getrokken tussen mens en machine. De zwarte steenkool is hier gespiegeld aan de witte suiker. Steenkolenmijn wordt tegenover marmergroeve gezet. De vergankelijke steenkool (die eenmaal gedolven snel wordt opgestookt) wordt gespiegeld aan het duurzame materiaal marmer.

De inktvisschelp lijkt op een stuk zeep. Ook dat kan naar mijnwerkers verwijzen, die roetzwart uit de mijn komen.
De ready-made die in zijn geheel wit is, verbergt een zwarte kant: het zwart van steenkool, het donker van de steenkolenmijnⁱⁱ. 

Maar er gaat nog een andere kleur schuil onder het wit, het helderrood van een roos (Rrose) en de kleur van bloed, het leven. Een rode gloed, de gloed van brandende steenkool, de gloed van de liefde. En woede, want de kanariekooi verwijst naar explosiegevaar, een verwijzing die ook in de titel zit, Why not sneeze? Daarmee zou verwezen kunnen worden naar spanningen die in een liefdesrelatie kunnen spelen. Onderhuidse spanningen die onverwacht tot uitbarsting komen. Maar ook de gewelddadigheid van de seksuele daad zelf. Een analogie tussen seks en vulkanisme. De marmerblokjes zouden een gebouw kunnen voorstellen dat is verwoest door een aardbeving. De ready-made impliceert daarom nog een meetinstrument: de seismograaf. 

De seismograaf verwijst naar een grafiek, een seismogram. De marmerblokjes lijken ook een grafiek te suggereren, het ruitjespapier van een grafiek. (de blokjes afgeplat van 3 naar 2 dimensies) De koortsthermometer suggereert eveneens een grafiek: een koortsgrafiek op het ziekenhuisbed van een (TBC)patiënt. Met de koortsgrafiek en de seismogram is de dimensie tijd als een 4e, onzichtbare as in de ready-made opgenomen. Het gaat hier om de suggestie van een exact, 4-dimensionaal coördinatenstelsel, een tijd-ruimte continuümⁱⁱⁱ. De dimensie tijd, beweging, speelt in veel werken van Duchamp een rol.

Het kwik van de thermometer verwijst naar nog een ander meetinstrument: de kwikbarometer die de luchtdruk meet. Het veranderlijke en het onvoorspelbare zijn zo opgenomen in de kooi. Geologische processen en het weer, lithosfeer en atmosfeer zijn aan elkaar gespiegeld. En deze beide sferen worden op hun beurt weer gespiegeld aan de microkosmos van het menselijk lichaam.

De inktvisschelp en de kanariekooi verwijzen naar diepte, onderzeese respectievelijk ondergrondse diepte. De barometer kan daar ook naar verwijzen, deze kan als hoogte- en dieptemeter gebruikt worden. Trouwens ook de thermometer kan als dieptemeter gebruikt worden omdat de temperatuur stijgt naarmate men dieper onder de grond is (geothermische gradiënt)^iv.

Er is sprake van een koolstofkringloop: kooldioxide (van uitgeademde lucht) wordt in de zee door schelpdieren omgezet in kalk. Kalk transformeert in de aardkorst tot marmer. In de kooi wordt suiker (die in het menselijk lichaam verbrandt tot CO2) op poëtische wijze getransformeerd tot marmer. De kooi is een knooppunt van kringlopen. De CO2 cyclus, maar ook tragere geologische kringlopen met zijn metamorfoses: de kringloop van fossiele brandstoffen, en de kringloop van gesteenten die in de aardkorst getransformeerd worden^v. De mens wordt gelijkgesteld met een machine, maar ook de aarde zelf wordt hier voorgesteld als een gigantische machine (en tegelijk door de analogie met een mens als een levend wezen)^vi.

Behalve de inktvisschelp is in deze ready-made alles van industriële oorsprong; verwijst alles naar industriële productie.

Van de industriële productie en zijn energiebronnen naar de productie van mensen (de kringloop van de seksuele voortplanting) en de drijfveer daarvan, de lust. Eros is een belangrijk thema bij Duchamp. Het is een gedwarsboomde Eros. Typerend voor zijn werk is dat man en vrouw nooit samenkomen. Al zijn werken hebben een soort ijzigheid, diepvrieskou. Het grote glas,(the bride stripped bare by her bachelors, even) ook wel de vrijgezellenmachine genoemd, is een masturbatiemachine. Een mechaniek, waarbij negen vrijgezellen, beneden in een carrousel eeuwig ronddraaien, zonder dat hun sperma het bovenste glas met de bruid bereikt. Ook zijn andere grote werk, Étant donnés gaat over seks. Dit is een peepshow waarbij de toeschouwer door een gat in een deur tussen de benen kijkt van een sculptuur van een vrouw die met gespreide benen in het struikgewas ligt. Ook hier is de vrouw onbereikbaar. Er is dus geen kringloop, want man en vrouw komen niet samen.

Dat geldt ook voor deze kooi. Waarin de schoonheid en de hartstochten gereduceerd zijn tot marmerklontjes. Achter tralies.

Duchamp noemde het een mythologisch effect, de transformatie van suikerklontjes in marmerblokjes. Het is een vorm van sublimatie, waarbij het eetbare oneetbaar is gemaakt. Suiker, potentiële warmte -symbool voor liefde- is versteend tot marmer en daarmee uit de kringloop, de stofwisseling van de mens genomen.

In deze ready-made wordt behalve geur en warmte van het lichaam nog een extra zintuigelijke dimensie weggenomen. De sensualiteit, de schoonheid van het lichaam is hier weggenomen; wat overblijft is abstract volume en gewicht. Overgebleven is de idee van een lichaam. Ook de thermometer duidt op abstractie: lichaamswarmte is hier een getal geworden. De gradenverdeling op de thermometer, evenals de marmerblokjes die afgepaste eenheden zijn, verwijzen naar het bepaalde, het exacte. Overigens zouden de marmerblokjes ook kunnen verwijzen naar de quanta, de elementaire deeltjes. De nieuwste inzichten in de relativiteitstheorie en quantummechanica speelden een belangrijke rol bij het kubisme, waarvan Duchamp een tijdlang min of meer deel uitmaakte.

De ready-made doet denken aan de mythe van Pygmalion. Maar dan het negatief daarvan. Deze mythe is het verhaal van de liefde van de beeldhouwer Pygmalion voor een beeld dat hij maakte, Galathea. De godin Aphrodite was zo geroerd door de liefde van de beeldhouwer voor het beeld dat hij zelf had gemaakt, dat zij het beeld voor hem tot leven wekte. Het onsterfelijke beeld was daarmee sterfelijk geworden. Een zacht lichaam geworden met geur en warmte. Hoe tegengesteld is het hier: in deze ready-made is het beeld van de schoonheid, van de vrouw, niet tot leven gewekt maar nog verder gereduceerd tot zwaarte, volume en kilheid.

De thermometer is een vervormde echo van de ready-made Air de Paris^vii, een ampul gevuld met lucht uit Parijs. De thermometer is ook een ampul maar dan met kwik gevuld. Het gaat bij Air de Paris om een nauwkeurig bepaalde hoeveelheid lucht, 50cc. Dat rijmt met de nauwkeurigheid van de koortsthermometer. Verder is de ampul afkomstig uit een apotheek en bevatte ooit een hoeveelheid serum. Daarmee zijn beide afkomstig uit dezelfde sfeer, die van de geneeskunst. 

Het is mogelijk om de thermometer als een fallus te beschouwen en dan zou het kwik opgesloten sperma kunnen aanduiden^viii. Sexueel isolement dus, net als bij Air de Paris. Het isolement van de vrijgezel, waar ook sprake van is bij the bride stripped bare by her bachelors, even en Étant donnés.

De ironie bij het kwik (dat ook wel levend zilver wordt genoemd) is dat het geen levensverwekkende stof is, maar een dodelijk gif. Kwik verdampt gemakkelijk bij kamertemperatuur tot zeer giftige kwikdamp. Zo blijkt deze ready-made niet alleen te verwijzen naar de dood, maar zelf potentieel dodelijk te zijn. Dit gevaar is ingebouwd. De thermometer is erg kwetsbaar en kan bij een onvoorzichtige hantering van de ready-made gemakkelijk breken door schuivende marmerblokjes. Het element kwik in dodelijke gasvormige toestand staat in zo tegenstelling tot de lucht uit de ampul Air de Paris, waarvan de zuurstof het leven in stand houdt. (ook al is het maar 1 inademing (50cc))

De ready-made is een kooi vol gevaren, een doos van Pandora: syfilis, dodelijke verkoudheid, mogelijk tuberculose^ix(omdat adem zo'n belangrijke rol speelt bij deze ready-made), vergiftiging door mijngas (koolmonoxide), vergiftiging door kwikdampen, hongerdood (zie noot iv), explosiegevaar^x.

Merk op dat de verstikkingsdood waarnaar de kanariekooi verwijst, overeenkomst vertoont met de positie van de vrijgezel die in erotisch opzicht stikt, zijn sperma niet kwijt kan. In de titel Why not sneeze Rrose Sélavy? wordt op vergelijkbare manier de ademhaling met seksualiteit verbonden. Er wordt gesuggereerd dat seks een prikkel is die evenmin te onderdrukken is als niesen. Een uitdrukking van explosieve levenskrachten die niet te stoppen zijn.

De destructieve krachten die worden aangeduid in deze ready-made, de explosies en aardschokken, zijn echo's op de schokken in de kunstwereld die Duchamp veroorzaakte met zijn werken. (Fountain, L.H.O.O.Q., etc). Dit werk gaat dus ook over de vernietiging van de traditie door het modernisme (gesymboliseerd door de hoop marmerblokjes) en het reflecteert daarmee op zichzelf, op zijn eigen agressie, op zijn vernietigende en vitale kracht^xi. En op zijn onvernietigbaarheid, want het conceptuele, de geest, is onvernietigbaar.

Een ijzig kunstwerk over Eros en Thanatos. Bloedeloos^xii. De liefde als knekelhuis. Memento mori en carpe diem ineen. Onder de klinische oppervlakte schuilen magma, hitte, rampen, walm, roet, vuil, bloed, sperma, ziekte, en dood. Het is een cynisch zelfportret van een vrijgezel die buiten de kringloop van het leven staat, die lichamelijk gezien onvruchtbaar is. Kwetsbaar en agressief. Vol vijandige, met elkaar botsende bestanddelen. Gevoelig (zoals de thermometer) en serieus (waar het marmer naar verwijst -'t Franse woord grave betekent zwaar en serieus). Net als het alter ego van zijn schepper is dit werk androgyn, zowel mannelijk als vrouwelijk. En het toont het mechaniek van de sublimatie van de kunstenaar^xiii. Waarbij het vuur van de driften wordt getransformeerd tot lucide kilheid.










noten

iDuchamp heeft hiermee een onbepaald eenheid voor de concentratie van mijngas gecreëerd. Zoals hij in 3 standard stoppages een onbepaalde eenheid van de meter creëerde. Stoppages kunnen overigens ook gezien worden als grafisch voorgestelde eenheden '(mensen)leven', net zoals de eenheid van een kanarieleven tamelijk onbepaald. Dat de stukken touw bij Stoppages alle drie even lang zijn hoeft geen tegenstelling te vormen met de grote verschillen die er in tijdsduur tussen levens zijn. Want waaraan zou je een leven moeten afmeten? In absolute zin is ieder leven even lang. Temps, de klokkentijd staat  tegenover de beleefde tijd, durée.
In de stoppages worden toeval en noodlot met elkaar verbonden. De manier waarop het kunstwerk stoppages is uitgevoerd doet denken aan een serie executies -een verwijzing die meer voorkomt bij Duchamp, denk aan La bagarre d' Austerlitz, een ready-made die sterk doet denken aan een guillotine.
3 standard stoppages lijken een commentaar op de kortheid van het leven. De uitvoering van stoppages, de eenvoudige handeling van het laten vallen van een touw, maakt treffend aanschouwelijk hoe leven en sterven één zijn.    
 

iiDe winning van steenkool waarnaar de kooi verwijst verbindt deze ready-made met o.a. Étant donnés (waarin lichtgas -dat gewonnen wordt uit steenkool- een belangrijke rol speelt) Duchamp had een fascinatie voor lichtgas. 
 

iiiEr lijkt gerefereert te worden aan de relativiteitstheorie, waarin massa en energie in elkaar omgezet kunnen worden. Het multidimensionale, de hogere wiskunde interesseerde Duchamp, het komt in verschillende van zijn werken voor. (o.a. Tu m', het grote glas, unhappy ready-made)

ivEr wordt op verschillende manieren verwezen naar nòg een meetinstrument: de weegschaal. Allereerst door het gewicht van de marmerblokjes. Maar ook doordat de ready-made associaties met anorexia oproept. De kooi lijkt op een skelet, een ribbenkast. De weegschaal is het instrument van de obsessie van een vrouw (voorgesteld door de marmerblokjes) met haar gewicht. Ook het de porseleinen bordjes (lege etensborden) die zich in de kooi bevinden verwijzen daarnaar. Suiker is een dikmaker, wordt in het lichaam omgezet in vet. De weigering om te eten vertoont een overeenkomst met seksuele onthouding. Net als in de titel Why not sneeze?, worden lichaam en geest tegenover elkaar gezet. De kooi staat symbool voor een hongerregiem. De vrijgezelle staat wordt voorgesteld als een gevangenis.  

vGrafiet en diamant, etappes volgend op de omvorming van plantenresten tot steenkool, worden ook gesuggereerd. Diamant als het meest sublieme mineraal is natuurlijk het symbool van helderheid en de grootst mogelijke verdichting: symbool van de creatieve schepping. 

viDe vier elementen, water, aarde, lucht en vuur worden ook aangeduid.

viiParis is behalve de naam van een stad, de naam van de minnaar van Helena van Troje. Als Paris een voornaam is, (al dan niet gekoppeld aan de Illias) dan is Air de Paris de lichaamsgeur van Paris. De ongezonde, weinig frisse lucht van de stad staat zo tegenover de lichaamsgeur van een man of vrouw. Paris is nl. ook een vrouwennaam (Paris Hilton) Daarmee krijgt de naam Paris een dubbelzinnigheid die vergelijkbaar is met de androgyne dubbelzinnigheid van het alter ego Rrose Sélavy. De verbrandingsgassen van de lichtstad Parijs worden gespiegeld aan de door een man of vrouw uitgeademde lucht en het lied van de kanarie. Het lichtgas spant een netwerk van lijnen tussen verschillende van Duchamps' werken: Why not sneeze?, Air de Paris, Étant donnés, Eau et gaz a tous les étages. Dat netwerk suggereert tussen zijn verschillende kunstwerken de ondergrondse infrastructuur van een stad. 
 

viii De thermometer die boven een bepaalde temperatuur explodeert verwijst natuurlijk naar ejaculatie. Overigens heeft Duchamp ooit zijn sperma gebruikt in een schilderij, het eerste spermaschilderij ooit, paysage fautiv.

ixDe kooi als ribbenkast roept associaties met een röntgenfoto op. En het isolement van het sanatorium waarnaar de kooi ook zou kunnen verwijzen. Tuberculose was in de tijd waarin deze ready-made vervaardigd werd, een veel voorkomende dodelijke ziekte. 
 

xVanwege de combinatie gifgas en kanarie moest ik door de marmerblokjes die mogelijk verwijzen naar elementaire deeltjes denken aan Schrödingers kat, een gedachtenexperiment waarin een kat in een hermetische ruimte is opgesloten met een ampul gifgas. Die ampul kan door een machine worden vernietigd, een machine getriggerd door radio-actief verval. De kat wordt wel of niet gedood. Duchamp kan dit onmogelijk bedoeld hebben want het gedachtenexperiment is van 1935 en deze ready-made is uit 1921. Toch zijn de overeenkomsten met de ready-made interessant. Schrödingers' kat is een Duchamp-achtig experiment, juist vanwege het onbepaalde, wel en niet dood tegelijkertijd. En vanwege het feit dat de waarnemer en deeltje met elkaar verstrengeld zijn. Duchamp: "The onlookers are the ones who make the picture"

xiMarmer vertegenwoordigt de oudheid als bouwmateriaal voor de eeuwigheid en steenkool vertegenwoordigt als de brandstof en aanjager van veranderingen het industriële tijdperk. Statisch tegenover dynamisch, classicisme tegenover modernisme. 
 

xiiVgl, met de titel 'Anemic cinema' een film van Duchamp van zijn roto-reliëfs.

xiii Er is een parallelie tussen de geologische processen waarnaar het marmer verwijst en de het onderbewuste van de kunstenaar. Freud vergelijkt het onderbewuste met een stoomketel die onder hoge druk staat. Het proces van de omvorming van kalksteen onder hoge druk en temperatuur tot marmer (en steenkool tot diamant) is een analogie op het onderbewuste sublimatieproces. De geologische processen waarnaar de ready-made verwijst, zijn metaforen voor het creatieve proces.