iconisch

Rome is in mijn leven gekomen. Het begon met het zien van La Grande Belezza, die liefdesverklaring aan Rome, aan de schoonheid. Daarna trok de film Roma van Fellini aan me voorbij, een heel ander Rome, maar een al even overtuigende liefdesverklaring. Een paar weken daarna kocht ik het boek Classical Art, from Greece to Rome in de kringloopwinkel. Hierin worden kunstwerken uit de oudheid aan de hand van hun perceptie in verschillende tijdperken geanalyseerd. Een verfrissende kijk, waaruit blijkt dat er niet één oudheid is maar vele. Imitatie is het sleutelwoord van het boek. De Griekse beeldhouwkunst beïnvloedde de Romeinse kunst, maar de Romeinse kunst beïnvloedde op zijn beurt weer de Grieken. In de renaissance werden voor het eerst beelden uit de oudheid gerestaureerd. Wat is er nog origineel aan een Romeinse kopie van een Grieks beeld dat in de renaissance gerestaureerd is? Het woord authentiek verliest hier zijn betekenis. Er is geen authentieke oudheid, alleen manieren waarop de oudheid geïnterpreteerd wordt. Het is een kringloop zonder begin of einde. Verder is het verhelderend en een tikje ontluisterend om te lezen hoe vergankelijk de reputatie van kunstwerken kan zijn, afhankelijk van modes en zienswijzen; hoe tijdgebonden de canon is. 

Voorin het boek staat het onderste plaatje, een schilderij van G. A. Panini uit c.a. 1755 getiteld Roma Antica. Ik ben gaan googelen en op internet vond ik een andere versie van dit schilderij, schijnbaar een paar weken daarvoor of daarna geschilderd door dezelfde Panini. (Het plaatje meteen hieronder)

Zoek de verschillen. De schilder neemt op beide schilderijen een iets ander standpunt in en ook zijn een aantal schilderijen verschoven. Verder lijken dezelfde mensen afgebeeld, alleen dragen ze andere kleren. Panini heeft zichzelf, al schilderend, afgebeeld: hij kopiëert een beroemd fresco, de Aldobrandini-bruiloft. Wat me aan beide schilderijen fascineert is dat ze gaan over kunst. De perceptie van kunst. En niet zomaar kunst, maar de bron, het voorbeeld voor alle kunsten: de oudheid. Want behalve een zelfverwijzend werk is het in de eerste plaats een geschilderde catalogus, een canon van de oudheid. De gedroomde kunstcollectie. En ook is het een zelfportret van de schilder die zichzelf waarschijnlijk tussen vrienden heeft afgebeeld. Bevriende kunstverzamelaars en/of collega's. En behalve dat het een uitbeelding is van een wereld die louter uit kunst en cultuur bestaat, toont het een veel beoefende praktijk in de schilderkunst uit die tijd: het kopiëren van de oude meesters. In de 18e eeuw was kunst vooral een ambacht. Imiteren was creëren.

Naast de uitbeelding van een kunstcollectie hebben beide schilderijen de functie van een catalogus van topstukken en monumenten, een catalogus van uitzichten. Daarmee zijn het culturele reisgidsen, Baedekers avant la lettre. Rome, The Grand Tour, hoorde bij de culturele bagage van een ontwikkeld mens. In hun barokke opeenstapeling van beelden zijn beide schilderijen pogingen om de stad Rome toe te eigenen, draagbaar te maken. Wat is er mooier dan een Rome in je eigen paleisje, een Rome in je eigen salon?

Zelfverwijzing en het Droste-effect zijn niet van de lucht.

Die barokke opeenstapeling van beelden doet eigentijds aan als je de tierlantijnen eromheen even vergeet.  Ik moest denken aan de televisiemuur in de mediamarkt, of de opeenstapeling van beelden in Sichtbare Welt van Fischli en Weiss. Het grote verschil is dat de schilderijen van Panini een tempel van de muzen laten zien, een voorloper van het museum. Het ademt verhevenheid. Geloof in klassieke waarden. Het is een architectonisch beeld, een monumentaal bouwwerk: het gebouw van de Cultuur. Bij Fischli en Weiss ontbreekt dat geloof in klassieke waarden: de (kunst)wereld is gecorrumpeerd (denk aan de moord in het museum in Der geringste Widerstand). Er is geen canon. De ironie overheerst. We bevinden ons in een andere ruimte. Niet meer in een tempel maar buiten in de moderne jungle. Het bouwmateriaal is geen marmer; het is afval, wegwerpmateriaal, banale gebruiksvoorwerpen. De muze is niet langer verheven maar aards en even ongrijpbaar als het leven zelf.